Centraal beurs- en economietopic deel 2
- Edited
Sloggi Even een stukje beeldvorming. Ik woon in Gouda.
Als ik de trein naar Utrecht pak, dan kijk ik uit over een landschap van weilanden en slootjes. Er lopen soms koeien, er zit ergens een witte reiger, aan de horizon zie je een rijtje bomen waar de kerktoren van een dorpje bovenuit steekt. In een van de weilanden staat een spandoek met omgekeerde Nederlandse vlaggen erbij.
Als ik de trein naar Den Haag pak, dan zie je naast je de autosnelweg. Onderweg kruis je de hogesnelheidslijn en links en rechts zie je allemaal glastuinbouw en megagrote grijze distributiecentra. Op een van die grijze dozen hangt een spandoek dat het "het duurzaamste distributiecentrum ter wereld" is.
- Edited
Sloggi Daarvoor zou inderdaad een compleet infrastructureel deltaplan nodig zijn. Ik betwijfel ten sterkste of de Nederlandse overheid daarvoor nog de capaciteiten heeft. Als de watersnoodramp nu zou plaatsvinden, zouden alle plannen vastlopen in juridische procedures, politici die vooral hun handen in onschuld wassen, overheidsdiensten die elkaar in de weg lopen en handige ondernemers/bureautjes die de pot al leeggraaien voor de bouw begonnen is.
Als het nodig is kan er nog altijd heel veel, heel snel.
Duke Jij zult daar beter inzicht in hebben dan ik, maar recente ervaringen met grote overheidsprojecten geven mij die indruk wel.
Dwersdriever Is dit ook niet onvermijdelijk? In de jaren na de oorlog waren gevestigde belangen nog vrij beperkt in organisatiekracht en gingen de uitgaven hier niet meteen ten koste aan uitgaven daar. De vissers die gedupeerd werden door het zoete rivierwater hadden allemaal herinneringen met de ramp enige jaren daarvoor. Nu heb je groepen die 0 last hebben van de toeslagenaffaire, Groningen of COVID, dat maakt het draagvlak voor maatregelen een stuk minder breed gedragen.
Pleidooi in Tweede Kamer voor minder groei: 'Kapitalistische systeem werkt niet'
Groei is goed, zo is de heersende gedachte. Maar lange rijen bij Schiphol, klaslokalen zonder leraar en de stikstofcrisis wijzen er volgens critici op dat Nederland tegen de grenzen van zijn groei aanloopt. Verschillende politieke partijen laten zich daarom vandaag inspireren door iemand die radicaal anders over groei denkt.Post-groei, ontgroei of degrowth, daar staat deze beweging voor. Hun voorman, hoogleraar Jason Hickel gaat op uitnodiging van CommonsNetwork en GroenLinks niet alleen in gesprek met linkse partijen als Volt, PvdA en Partij voor de Dieren, maar ook met de coalitiepartijen CDA, D66, ChristenUnie en VVD.
Hickel: "Men denkt dat het huidige kapitalistische systeem werkt, en dat is duidelijk niet het geval. Volgens de groeicijfers gaat het goed met de economie in Nederland, maar tegelijkertijd is er nog niet voor iedereen voedselzekerheid en betaalbare huisvesting. We moeten ons focussen op wat belangrijk is voor het menselijk welzijn, niet op groei en winst."
Hoe ziet de beweging dat voor zich, waarom heeft de politiek er interesse in? En hoe realistisch is het?
Bestaan voor de eliteDe voornaamste kritiek van degrowth gaat over groei. De beweging richt haar pijlen dan ook nadrukkelijk op het kapitalisme, waarvan groei de kern is.
"Groei betekent eenvoudigweg een toename van de productie, maar zegt niks over het werkelijke leven en welzijn van mensen", zegt Hickel. "De economie kan groeien, terwijl de armen armer worden. We moeten af van de focus op gedachteloze continue groei, en nadenken over welke vormen van productie we willen hebben en willen verbeteren, en welke vormen destructief en minder noodzakelijk zijn, en eigenlijk vooral bestaan voor de elite."
Politiek verslaggever Roel Bolsius:
"Dat het oude economische model, dat vaak gebaseerd is op fossiele grondstoffen, op lange termijn niet vol te houden is, daarover is het grootste gedeelte van de Tweede Kamer het wel eens. Daarom willen veel partijen de Nederlandse economie verduurzamen. Maar economische groei is wel het uitgangspunt: verdienen aan het klimaat.Maar is dat echt genoeg om de klimaatproblemen te tackelen? En laten bijvoorbeeld de stikstofproblemen en het personeelstekort in veel sectoren eigenlijk niet al zien dat de grens aan de groei is bereikt?
Het betekent overigens zeker niet dat de overheid op korte termijn gaat inzetten op economische stilstand of zelfs krimp. Daarvoor zijn de ideeën vooralsnog te radicaal. Maar het aantal partijen dat zich heeft aangemeld voor de hoorzitting laat zien dat veel partijen toch wel nieuwsgierig zijn."
Producten als SUV's, privéjets en fast fashion zijn volgens Hickel niet per se nodig, maar veroorzaken wel veel klimaatschade en materiaal- en energieverbruik. Om de klimaatverandering binnen de perken te houden, moet de vraag naar energie minimaal halveren, betoogt hij.
Het betekent dat alle sectoren die volgens de beweging geen relevante spullen produceren, moeten krimpen of zelfs verdwijnen. Voor consumenten betekent dat een einde aan het bezit van een eigen auto en reizen met deelauto's of het openbaar vervoer. Ook elke twee jaar een nieuwe telefoon zit er dan niet meer in. "Onze telefoons zijn bijvoorbeeld expres met een korte levensduur ontworpen, zodat we nieuwe kopen en er winst gemaakt kan worden. Dat kan anders", zegt Hickel.
Minder belastinginkomstenGroei moet er wel zijn in noodzakelijke sectoren als zorg, huisvesting en onderwijs. De degrowth-beweging ziet een radicaal andere indeling van de economie voor zich, met kortere werkweken, baangaranties en een basisinkomen. Iedereen die daardoor zijn baan verliest, zou daarvoor gecompenseerd moeten worden.
Als de ideeën van de beweging praktijk worden zal de overheid veel meer kosten maken en minder belastinginkomsten binnen krijgen, omdat grote delen van de huidige economie niet meer bestaan. De centrale bank zou daarom geld voor de staat moeten bijdrukken, een manier om overheidstekorten te financieren die nu verboden is omdat het risico op hyperinflatie volgens economen te groot is.
De ideeën van de degrowth-beweging hebben ook de belangstelling van de Europese Commissie, daar schuift Hickel in mei aan voor een gesprek.
@GSbrder al lid van de fanclub?
GSbrder Ja, mogelijk wel. Maar dat versterkt het punt alleen maar dat de Nederlandse overheid eigenlijk geen grootschalige projecten meer aankan. Nederland is op.
Dwersdriever Nederland is op klinkt een beetje alsof het inherent is aan de aard en omvang van de maatschappij. Terwijl de huidige onmacht van de overheid m.i. toch vooral een gevolg is van jarenlange bezuinigingen op het overheidsapparaat en een volledig misplaatste visie dat ambtenaren geen kennis van de inhoud hoeven te hebben maar vooral regie moeten houden op het proces en diensten moet inkopen op de vrije markt.
Dan krijg je de situatie dat Rijkswaterstaat niet weet dat het op de Afsluitdijk vaker stormt vanuit het IJsselmeer dan vanuit de Waddenzee...
Sloggi Ja, de podcast van Maarten van Rossem gaat daar ook regelmatig over. Er zijn eigenijk amper nog overheidsdiensten in Nederland die echt goed functioneren. Daarmee gaat het land niet direct naar de filistijnen, maar zorgwekkend is het wel.
De recente rapporten over de beveiliging in het Marengo-proces, het toeslagenschandaal en de situatie in Groningen zijn slechts drie voorbeelden. En de Belastingdienst die oud-medewerkers moet inhuren omdat die als enige nog een beetje weten hoe de systemen werken.
Mijn punt is, dat je voor structurele verbeteringen een deskundige en slagvaardige overheid nodig hebt met werkbare regelgeving. Nu zit alles eigenlijk muurvast en is doormodderen zo'n beetje de enige optie. Of heel veel geld tegen een probleem aangooien en hopen dat het wat oplevert.
GSbrder Dat hangt samen met een ander probleem, namelijk de wildgroei aan generalistische beleidsambtenaren. Bij de overheid en meer specifiek het rijk werken steeds minder mensen die specifieke kennis hebben en ook echt iets kunnen anders dan mooie stukken schrijven en lekker politiek sensitief zijn.
Het percentage specialistische vacatures is sinds 2015 van 29% naar 11% gedaald...
Waar haal je die 20% trouwens vandaan?
Dwersdriever De enige manier om heel veel geld tegen een probleem aan te gooien, is andere problemen negeren. En we zitten weer terug in het systeem van schandaal tot schandaal; je kunt best een kwakkelende dienst een tijdje in de lucht houden, maar op een gegeven moment begint het om aandacht te schreeuwen in plaats van vragen.
Overduidelijk is ook wel dat het geen gebrek aan overheidsuitgaven zijn, of een gebrek aan goede wil, maar dat je met een steeds technischer, specialistischer, gesegmenteerder en 'vaster' systeem bent komen te zitten. De verwachtingen van de burgers stijgen hard mee, de bereidheid ervoor te betalen neemt af, maar we doen alsof 'te weinig geld', of 'ideologie' de opgebouwde achterstanden hebben veroorzaakt en een nieuwe regering met nieuwe verwachtingen dit wel weer kan wegpoetsen. Ik betwijfel of we nou echt zoveel gezien hebben van het vermeende neoliberalisme dat met een tegenkracht wel weer te compenseren is.
GSbrder Klinkt een beetje alsof het kapitalisme het enige model is dat je je voor kunt stellen. Terwijl de geschiedenis aantoont dat er ook andere modellen zijn.
En nu kom jij met die middeleeuwers die ontzettend arm waren, maar de vraag is of dat per definitie ook zo is in een nieuw economisch model in de 21ste eeuw.
Energie, afvalwarmte en exponentiële groei
Begin dit jaar schreef ik hier dat oneindige exponentiële groei niet bestaat. En dat dat dus ook voor de economie een illusie is. Dat volgt uit basale rekenkundige logica. Vroeg of laat botst een exponentieel groeiend systeem op zijn grenzen. Een artikel van de Amerikaanse natuurkundige Thomas W. Murphy jr in Nature Physics bevat enkele mooi uitgewerkte rekenvoorbeelden die dat illustreren. Dat artikel is afgelopen zomer al gepubliceerd, maar trok pas recent de aandacht. De eerste gedachten van Murphy hierover gaan nog verder terug. Hij beschreef ze in 2011 al op zijn eigen blog. Omdat het meest in het oog springende rekenvoorbeeld over klimaat en energie gaat, leek het me de moeite waard om er hier aandacht aan te besteden.
Op dit moment bedraagt ons wereldwijde energieverbruik maar een fractie van wat we van de zon ontvangen. Ongeveer een honderdste van een procent. In theorie zou onze hele economie dus best op duurzame energie kunnen draaien, die (direct of indirect, via bijvoorbeeld wind of biomassa) door de zon wordt geleverd. Maar als ons energieverbruik blijft stijgen in het tempo van de afgelopen eeuw, met zo’n 2 tot 3 procent per jaar, lukt dat niet zo heel erg lang. Voor het gemak rekent Murphy met een groeipercentage van 2,3; dat komt neer op een vertienvoudiging per eeuw. Met dat groeitempo zouden we over 400 jaar evenveel energie gebruiken als de zon levert. Het zal duidelijk zijn dat de grens van wat we aan zonne-energie kunnen oogsten veel eerder wordt bereikt.
Maar misschien zijn er andere opties. Kernfusie bijvoorbeeld, of aardwarmte. Ook dat kan niet eindeloos goed gaan. Uiteindelijk komt vrijwel alle energie die we gebruiken – om ons te verplaatsen, om te verwarmen of te koelen, om te verlichten, om te mailen of te youtuben of te gamen – vrij als afvalwarmte. Volgens de wet van behoud van energie kan energie immers niet in het niets verdwijnen. Die afvalwarmte belandt op talloze manieren in de lucht: uit koeltorens van energiecentrales en radiatoren van auto’s, via wrijving van banden op de weg en remmen op wielen, door elektrische apparatuur die een beetje warm of bloedheet wordt bij gebruik, door geluid uit speakers dat wordt geabsorbeerd door op elkaar botsende luchtmoleculen, enzovoort. Op dit moment is de hoeveelheid afvalwarmte beperkt. Het is ongeveer 10 procent van het stralingsonevenwicht in het klimaat ten gevolge van menselijke invloed. De bijdrage aan de opwarming is aanzienlijk kleiner. (Het stralingsonevenwicht moet namelijk niet worden verward met het begrip stralingsforcering. Stralingsforcering is een theoretisch begrip. De stralingsforcering van het versterkte broeikaseffect is het verschil tussen in- en uitgaande straling aan de top van de atmosfeer dat er zou zijn als de temperatuur niet gestegen zou zijn sinds het begin van de industriële revolutie. In werkelijkheid is die temperatuur natuurlijk wel gestegen. Volgens het laatste IPCC-rapport is de stralingsforcering door menselijk invloed ongeveer 2,7 W/m2, terwijl de stralingsonbalans zo’n 1 W/m2 bedraagt.) Maar natuurlijk zou het er helemaal anders uitzien wanneer we op aarde net zoveel energie zouden produceren als we van de zon ontvangen. De temperatuur van het aardoppervlak zou in dat geval het kookpunt van water kunnen bereiken, 100 °C. Natuurlijk zou het ook hier al helemaal mislopen ver voordat dat punt wordt bereikt.
De conclusie is dus dat economische groei op termijn helemaal ontkoppeld zou moeten worden van energieverbruik. Dat zou nog wel eens een stuk lastiger kunnen zijn dan het ontkoppelen van de economie met de uitstoot van broeikasgassen. Bovendien leidt de aanname van oneindige, volledig ontkoppelde groei op lange termijn ook tot merkwaardige resultaten. Stel dat de economie op een bepaald moment voor 50% is gebaseerd op fysieke hulpbronnen (energie, landbouw, grondstoffen, milieubelasting) en voor 50% niet (onderwijs, zorg, dienstverlening). In een volledig ontkoppelde economie zou alleen het niet-fysieke deel kunnen groeien. Bij een groeipercentage van 2,3 per jaar zou het fysieke deel na een eeuw nog maar 5 procent van de economie uitmaken. En na nog een eeuw nog maar een half procent. Nog wat eeuwen later zou het een verwaarloosbaar deel van de economie zijn, met minder waarde dan het inkomen van een modale burger. Het is moeilijk voorstelbaar dat dit ooit realiteit zal worden.
Natuurlijk zijn dit hele ruwe berekeningen, die absoluut niet zijn bedoeld als toekomstvoorspellling. Nuttig energiegebruik zou bijvoorbeeld ook nog aardig kunnen groeien door een toename van de efficiëntie. En in de landbouw zou groei mogelijk kunnen zijn door verbetering van de kwaliteit, zonder toename van het volume van de opbrengst. Maar uiteindelijk blijft de fysieke realiteit zijn grenzen stellen. De voorbeelden van Murphy illustreren hoe de aanname van doorgaande exponentiële groei op drijfzand rust. Zeker als die aanname met niet veel meer wordt onderbouwd dan het doortrekken van trends uit het verleden. Murphy merkt op dat de grondleggers van de economische wetenschap – zoals Adam Smith, Thomas Malthus, David Ricardo en John Stuart Mill – de groei uit hun tijd als iets tijdelijks zagen. Zij zagen land als de beperkende factor. Dat is natuurlijk onjuist gebleken, omdat er zich andere bronnen van groei aandienden, met fossiele brandstof als veruit de belangrijkste. Maar daarmee is niet gezegd dat er zich steeds weer zo’n nieuwe bron aandient wanneer we die nodig zouden hebben. De aanname dat dat zo zal zijn lijkt me weinig meer dan speculatie.
Zoals ik ook in mijn vorige stuk al schreef, betekent dit zeker niet dat er op een bepaald moment helemaal geen vooruitgang meer mogelijk is. Er zullen altijd mogelijkheden zijn voor innovaties, en voor voortschrijdend inzicht. Wie weet levert dat toch weer een bron van (tijdelijke) exponentiële groei. Of een ander soort groei. Maar we zouden ook na moeten denken over een plan voor een wereld zonder groei. Eenvoudig zal dat niet zijn, omdat het economische systeem van de wereld helemaal ingericht is op doorgaande groei. Juist daarom kunnen we maar beter voorbereid zijn op de mogelijkheid dat het een keer stopt. Ook al weten we nog niet wanneer dat zal zijn.
