Vibes
Een veelgehoorde analyse van de verkiezingsuitslag is dat het links ontbrak aan een bezielend verhaal. Een alternatieve verklaring is dat het Frans Timmermans ontbrak aan de juiste vibes.
We weten allemaal dat de mens een verhalend wezen is, dus het mag niet verbazen dat de sleutel van de verkiezingsuitslag bovenal daar gezocht wordt: in de kracht van de verhalen die door verschillende partijen worden verteld.
Het ontbrak links aan een bezielend verhaal, zo was te lezen bij De Correspondent en in een redactioneel bij Trouw. Progressieven vertellen ‘geen verhaal om naar te verlangen’, ze verbeelden ‘geen toekomst om in te wonen’, aldus Rob Wijnberg in een veelgelezen column. Dit in tegenstelling tot de nostalgische nationalist, die zijn achterban ‘mee op reis neemt naar mythische tijden van overvloed’.
Er zat me iets dwars aan deze analyse. Politici die met elkaar wedijveren om de kiezer ideaalbeelden van een andere samenleving aan te reiken: het is een schoolboekidee van politiek. De wereld zoals die zou moeten zijn en niet zoals ze in werkelijkheid is. Mijn gedachten gingen meteen naar Mark Rutte, de langst zittende en misschien wel succesvolste premier van Nederland. De man die faam verwierf met zijn uitspraak dat mensen die visie willen beter naar de oogarts kunnen.
Heeft Geert Wilders daadwerkelijk een ‘verhaal om naar te verlangen’? De politiek van de PVV draait al meer dan vijftien jaar om doembeelden over de islamitische kolonisering van Nederland. Als je goed tussen de regels door leest, zit daar een positief beeld over het verleden in verstopt. Maar om nu te zeggen dat daar de mobiliserende kracht van de PVV in schuilt, lijkt me gezocht.
Daarbij is het Grote Verhaal dat de PVV sinds haar oprichting op monomane wijze verkondigt dat van een epische beschavingsstrijd tegen de islam. Het gemak waarmee Wilders dat in deze campagne terzijde schoof – de ondergang van de westerse beschaving had nú even geen prioriteit – moet toch tot enige relativering leiden van het belang van verhalen in de politiek. Zelfs al zal die islampolitiek vast wel weer te voorschijn komen.
Een alternatieve verklaring is dat het niet aan het verhaal lag, maar aan de vibes. In het Verenigd Koninkrijk is recent een discussie losgebarsten over wat Financial Times-journalist Janan Ganesh the vibes theory of politics noemt. Kiezers stemmen niet zozeer op grond van inhoudelijke beleidsvoorkeuren; ze stemmen op basis van groepsidentiteiten en de signalen die politici daarover afgeven. Een politicus als Pieter Omtzigt heeft een inhoudelijk programma dat hem in het politieke midden plaatst, maar tegelijkertijd heeft hij de vibe van een anti-establishment-politicus. Volgens deze theorie gaat politiek meer om massapsychologie dan om rationele beleidsvoorkeuren. Ook de hoogopgeleide stemmers die inhoud ogenschijnlijk héél serieus nemen, doen dat voornamelijk omdat dit binnen hun hoogopgeleide in-group de norm is.
Het is natuurlijk meer een theorietje dan een theorie, het moet niet ál te serieus genomen worden. Maar het kan wel verklaren waarom een grote schare kiezers het ene moment op Baudet, het volgende op BBB en het daaropvolgende op Omtzigt of PVV zijn stem uitbrengt. Het zijn allemaal partijen met wezenlijk andere inhoudelijke programma’s, maar met eenzelfde anti-establishment-vibe. De PVV-kiezers, zo blijkt uit peilingen, zijn in meerderheid tegen veel van de speerpunten uit Wilders’ programma, zoals zijn verzet tegen de islam, de publieke omroep of klimaatbeleid. Enkel op immigratie en zijn sociale agenda staat de PVV-kiezer volledig achter Wilders.
In dit licht bezien is het grote probleem van Timmermans niet zijn verhaal, maar zijn vibe. Een belangrijke tegenstelling in de politiek is die tussen optimisten en pessimisten. Al langer blijkt uit onderzoek dat hoogopgeleide stemmers – van centrumlinks tot centrumrechts – veel positiever zijn over de kwaliteit van hun eigen leven, over de instituties en over de toekomst van het land. Het electoraat van partijen als PVV, Forum en SP daarentegen is veel pessimistischer en wantrouwender richting instituties.
Waarom kon GroenLinks-PvdA niet de vertolker worden van de onvrede? Omdat die onvrede niet op dezelfde wijze leeft bij haar achterban. Omdat Timmermans, als technocraat uit Brussel, sterke vibes heeft van een establishment-politicus. Hoewel zijn politieke programma wel degelijk een breuk met de status quo van dertien jaar Rutte inhield, profileerde hij zich op zijn bestuurlijke ervaring, regeringsfähigkeit en bereidheid tot compromissen. Hij wou graag een Bernie Sanders zijn, zo zei hij in een podcast, maar om te winnen moest hij een Joe Biden zijn.
De sfeer in het land is verkeerd gelezen. De opkomst van Omtzigt gaf velen het idee dat er een terugkeer van het politieke midden op stapel stond. Dit misverstand ontstond omdat Omtzigt een combinatie is van twee ogenschijnlijk tegenstrijdige dingen: een politicus van het midden met een anti-establishment-vibe. Hij belichaamde – samen met Wilders – het wantrouwen tegen de instituties dat onder delen van de bevolking leefde. Timmermans belichaamde de instituties.
Hoe nu verder? Het is te prijzen dat Timmermans zich opwerpt als verdediger van de rechtsstaat. Hij moet echter uitkijken dat links niet vereenzelvigd wordt met de gevestigde orde.
https://www.groene.nl/artikel/vibes