Vanwege „verschuivende machtsverhoudingen op het wereldtoneel” staan Nederland en EU-partners voor „strategische keuzes”, aldus koning Willem-Alexander in de Troonrede dinsdag. Keuzes in onze relaties met China en Rusland, „maar ook in de relatie met de Verenigde Staten”.
Waar Den Haag harde keuzes liever uit de weg gaat, zijn het actuele gebeurtenissen die scherpte brengen. Precies dat doet het vorige week gesloten defensiepact Aukus tussen de Verenigde Staten, Australië en het Verenigd Koninkrijk, gericht tegen China. Als een oppervlakkige knettering maakt het plots trage tectonische verschuivingen zichtbaar.
Als bruidsschat bij dit pact mag Australië in eigen land acht onderzeeboten bouwen, met steun van de VS en het VK. Vanwege de deal annuleerden de Australiërs hun afgesproken duikbootbestelling bij Frankrijk, ter waarde van 56 miljard euro. Geen van de drie landen nam de moeite Parijs in te seinen. De furieuze Franse minister van Buitenlandse Zaken Jean-Yves Le Drian sprak van „een mes in de rug”.
Dit is meer dan een domper voor de Franse defensie-industrie of een louter bilaterale schoffering. Toen de Franse ambassadeur bij de Europese Unie het pact onder zijn collega’s vrijdag een „strategische kwestie voor Europa” noemde, vielen zijn Duitse en Nederlandse collega hem bij. De zaak raakt de hele EU – via de gegriefde lidstaat maar ook rechtstreeks.
In Frankrijk staat president Macron na deze vertrouwensbreuk onder druk. Met verkiezingen op komst, voorjaar 2022, roept het publiek om De Gaulle-achtige gebaren van eigenwaarde en soevereiniteit. Daarvoor is het nu het moment niet, weet Macron. Anderzijds: alléén je ambassadeurs in Washington en Canberra naar huis roepen, zoals hij deed, maakt geen sterke indruk.
Dus wil Parijs niet alleen staan. Het zocht zichtbare Europese solidariteit. Die kwam, na aarzeling. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen zei maandag tegen CNN dat „een EU-lidstaat op onaanvaardbare wijze behandeld” was. Toppenvoorzitter Charles Michel sprak van „ontransparant en onloyaal” gedrag. Een Duitse minister viel hen bij.
Ook werkt het Franse chagrijn door op gezamenlijke relaties met de Angelsaksische drie. Een EU-handelsdeal met Australië? Nu even niet. Het overleg over handel en technologie tussen de VS en de EU, voorzien in Pittsburg volgende week? Dat wordt mogelijk uitgesteld, terwijl het een trans-Atlantische herstart beoogde na de moeizame Trump-jaren. Jammer, want een EU die iets kan vragen staat sterker in de onderhandeling. Ook de heikele verhouding met het VK komt verder onder druk. Voor de Brexiteers is het AUKUS-pact een geschenk, het teken dat Global Britain mondiaal meespeelt. De middelvinger naar Parijs is extra feest.
Het slechte humeur in het Élysée zal wel betijen, maar de grote vragen die ‘Aukus’ voor heel Europa oproept, blijven staan. Bij alle trage trends gebeuren er drie belangwekkende dingen tegelijk.
Ten eerste: Australië concludeert dat het de economie (bloeiend dankzij de nabijheid van China) niet langer kan loskoppelen van de staatsveiligheid (geborgd door de VS). Geopolitieke spanningen maken die spagaat onmogelijk, oordeelt de premier. Onverkort springt Canberra bij Washington achterop de fiets, het verlies van eigen oordeelskracht incasserend. Wacht ons, die hetzelfde beogen als Australië deed, ditzelfde lot?
Ten tweede: de VS hebben steeds minder geduld met specifieke belangen van hun bondgenoten. Dat bleek ook in Afghanistan. Je moet op hun voorwaarden meedoen, of anders niet. Washington had duidelijk geen trek in Frankrijk als vierde partner bij het Aukus-pact, hoewel het land een kernmacht is en het 1,5 miljoen staatsburgers in de Indo-Pacific heeft. Te veel gedoe. Dan liever loyale vazallen zoals Londen en Canberra. Wat betekent dit voor het bondgenootschap van de NAVO?
Ten derde: zien we een krachtenbundeling van de Angelsaksische wereld? In hun video-aankondiging zag het trio Joe Biden, Boris Johnson en Scott Morrison – met hun gelijkaardige vlaggen – er gezellig uit. Het zou een voorproefje zijn van wat in George Orwells 1984 „Oceanië” heette, grootmacht ontstaan uit de fusie van de VS met het Britse Empire. In de roman is dat de rivaal van „Eurazië” (Europa en Rusland) en „Oost-Azië” (rond China).
Evenzovele vragen en breuklijnen die in Den Haag – waar de veiligheid Atlantisch is ingebed, maar welvaart en banen Europees – nog voor veel kopzorgen zullen zorgen.
